Saltuklular (1072-1202)
1. Ebul Kasım Saltuk tarafından Erzurum merkezli olarak kurulan Saltuklar Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliğidir.
2. Saltuklar, sınırlarını Kars ve Bayburt yönünde genişleterek Gürcülerle ve Trabzon Rum İmparatorluğuyla mücadele etmişler ayrıca Danişmendlilerle birlikte Haçlılara karşı Anadolu’yu ve İslam dünyasını korumuşlardır.
3. Ticaret yolları üzerinde yer aldığı için önemli bir ticaret merkezi konumunda olan Saltuklar bu sayede ekonomik anlamda güç kazanmıştır.
4. Erzurum’da bulunan Emir Saltuk Türbesi (Anadolu’nun en eski anıtsal mezarıdır.) Kale Cami, Tepsi Minare, Mama Hatun Türbesi, Üç Kümbet, Ulu Cami günümüze Saltuklardan kalan önemli eserlerdir.
5. Saltuklar 1202’de Anadolu Selçuklu hükümdarı Rükneddin Süleyman Şah tarafından yıkılmıştır.
Danişmendliler (1080-1178)
1. Danişmend Ahmet Gazi tarafından Sivas merkezli kurulan Danişmendliler ilk beylikler içinde en güçlü olanıdır.
2. Danişmendliler, yaptıkları mücadele sonrasında Tokat, Malatya, Amasya, Çankırı, Kastamonu ve Kayseri’yi topraklarına katarak İç Anadolu’ya hakim olmuş ayrıca Gürcülere, Bizansa ve Haçlı saldırılarına karşı Anadoluyu korumuşlardır.
3. Anadolu’da ilk medrese olan ve ilk tıp eğitiminin verildiği Yağıbasan Medresesini kuran Danişmendliler Niksar Kalesi’ni ve Tokat Kervansarayını da inşa etmişlerdir.
Danişmendliler tarafından Tokat ve Niksar’da inşa edilen Yağıbasan Medresesi Anadolu’nun ilk medresesi olarak kabul edilmektedir.
Uyarı: Niksar Kalesi’nin ve Tokat Kervansarayı’nın inşaa edilmesi Danişmendlilerin savunmaya ve ticarete önem verdiklerini gösterir.
4. Bunların dışında Danişmendliler Danişmentname adlı destanı ortaya koymuşlardır. Bu beylik 1178’de Türkiye Selçuklu hükümdarı II. Kılıçarslan tarafından yıkılmıştır.
Mengücekler (1080-1228)
1. Mengücek Gazi tarafından Erzincan, Kemah ve Divriği çevresinde kurulan Gürcü ve Rumlarla mücadele ederek bunların güneye inmelerini önleyen Mengüceklerin en önemli eserleri Sivas’taki Divriği Ulu Cami, Divriği Turan Melik Darüşşifasıdır.
Uyarı: Mengüceklerden kalan Divriği Camisi, Ahmet Şah, Divriği Darüşşifası ise eşi Melike Turan tarafından yaptırılmıştır. Eserler Anadolu mimarisinin en önemli eserlerindendir. Bu eserler Birleşik Milletler Teşkilatı bünyesinde faaliyet yürüten UNESCO tarafından Dünya Miras Listesine konularak koruma altına alınmıştır.
2. Mengücekler, bilim ve kültüre önem vermiş hükümdarları Davut Şah Döneminde devrin önde gelen tıp alimi Muvaffakuddin Abdüllatif-i Bağdadi’yi saraya davet ederek maaş bağlamışlardır.
3. Bölgede meydana gelen şiddetli depremlerden dolayı eserlerinden bir çoğu günümüze ulaşmayan Mengücekleri; Türkiye Selçuklu hükümdarı Alaaddin Keykubat ilhak etmiştir.
Artuklular (1102-1409)
Artuk Bey tarafından Mardin, Batman, Diyarbakır ve Hasan Keyf çevresinde kurulan Artuklar 3 kol halinde yönetilmişlerdir.
Hasan Keyf Kolu (1102-1231)
1. Sökmen Bey tarafından Diyarbakır merkezli kurulan ve Anadolu’nun ilk camisi olan Ulu Camiyi yaptıran Artukluların Hasan Keyf kolu ayrıca Diyarbakır’da dünyanın en büyük taş kemerli köprüsü olan Malabadi Köprüsü’nü ve Hasan Keyf Kalesi’ni yaptırmışlardır.
Not: Artuklular tarafından Batman suyu üzerinde yapılan Malabadi Köprüsü günümüzde de kullanılmaktadır.
2. Hasan Keyf, Haçlılara karşı Anadolu topraklarını korumuş ancak Eyyübiler tarafından 1231’de yı- kılmıştır.
Mardin Kolu (1108-1409)
1. İlgazi tarafından Mardin’de kurulan Artukluların Mardin kolu Artuklu beyliğinin en uzun yaşayan koludur.
2. Mardin Kolu Haçlılara karşı mücadele etmiş Mardin Kervansarayı’nı yaptırmış ancak Karakoyunlular tarafından 1409’da yıkılmıştır.
Harput (Elazığ) Kolu (1188-1234)
1. İmameddin Ebubekir tarafından Elazığ’da kurulan Harput kolu Artukluların en kısa süreli yaşayan kolu olmuştur.
2. 1234’de Alaaddin Keykubat varlıklarına son vermiştir.
Artuklarda Bilim Hayatı
Bilime ve kültüre önem veren Artuklular El-Cezeri gibi bir bilim adamı yetiştirmişlerdir.
Uyarı: El-Cezeri
- Artuklu sarayında 32 yıl başmühendislik görevi yapmıştır.
- Değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirmiştir.
- El – Cezeri dünyada sibernetik (Robot) üzerine çalışmalar yapan ilk bilim adamı ve mühendistir.
Çaka Beyliği (1081-1093)
1. Çaka Bey tarafından İzmir merkezli kurulan Çaka Beyliği Türk tarihinin ilk denizci beyliğidir.
2. Güçlü donanması sayesinde Bizans’la yaptığı mücadeleyi kazanan Çaka Bey Bizans’tan Midilli, Sakız, Rodos, İstanköy adalarını almış fakat Bizans’ın I. Kılıç Arslan’ı kışkırtması sonrasında Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkılmıştır.
Anadoluda Kurulan Küçük Türk Beylikleri
1. Tanrıvermişoğulları (1081-1093): Türkmen beyi Tanrıvermiş tarafından Efes ve çevresinde kurulmuştur.
2. Çubukoğulları (1085-1213): Melikşah’ın komutanlarından Çubuk Bey tarafından Harput ve çevresinde kurulmuştur.
3. Dilmaçoğulları (1085-1394): Alparslanın komutanlarından Dilmaçoğlu Mehmet Bey tarafından Bitlis ve çevresinde kurulmuştur.
4. İnaloğulları (1098-1183): Türkmen emirlerden Sadr tarafından Diyarbakır ve çevresinde kurulmuştur.
5. Sökmenliler (1110-1207): Büyük Selçuklu komutanlarından Sökmen Bey tarafından Ahlat ve Van Gölü çevresinde kurulmuştur.
İlk Türk beyliklerinin özellikleri
1. Anadolu’nun fethini hızlandırmışlardır.
2. Yaptıkları fetihlerle yeni yerleşim yerleri kurarak buralara Türkleri yerleştirmişlerdir. Böylece Anadolu’da Türk nüfusu artmış Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması hızlanmıştır.
3. Anadolu’da cami, medrese, kervansaray, han, şifahane, yol, köprü, çeşme yaparak Anadolu’nun imar ve bayındır olmasını sağlamışlardır.
4. Bulundukları yerleri dış saldırılara karşı korumuşlardır.
5. Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı özerk bir şekilde kurulmuşlardır. Ancak bu devletin merkezi otoritesinin zayıflamasıyla bağımsızlıklarını ilan ederek devletin siyasi birliğini parçalamışlardır. Böylece feodal nitelikli beylikler ortaya çıkmıştır.
6. Göç yoluyla bölgeye gelen Türkler Orta Asya’nın coğrafi şartlarına benzediği için genelde Doğu Anadolu’ya yerleşmişlerdir.
7. Genellikle Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkılmışlardır.
