AYT Coğrafya Dış Kuvvetler
Akarsularda Aşındırma Faaliyeti ve Aşındırma Şekilleri: Yeryüzünü şekillendiren en önemli dış kuvvet akarsulardır. Akarsular, karaların % 71 'inde aşındırma ve biriktirme faaliyetlerinde bulunur. Akarsular yataklarını, kimyasal ve fiziksel (mekanik) olmak üzere iki şekilde aşındırır.
Kimyasal Aşındırma: Akarsuyun, yatağındaki eriyebilen türdeki kayaçları eriterek yaptığı aşındırmaya kimyasal aşındırma denir. Kimyasal aşındırmanın şiddetini, kayaçların yapısı ile suyun sıcaklığı belirler.
Fiziksel (Mekanik) Aşındırma: Akarsuyun, taşıdığı kum ve çakıl gibi malzemeleri, yatağın zeminine ve yanlarına çarpmasıyla yaptığı aşındırmaya fiziksel aşındırma denir.
Fiziksel aşındırmayı etkileyen faktörler şunlardır:
Yatak Eğimi: Yatak eğimi fazla olan akarsuların akış hızı fazla olduğundan aşındırma güçleri de fazladır.
Akım [Debi]: Akımı fazla olan akarsuların aşındırma gücü fazla, akımı az olan akarsuların ise aşındırma gücü azdır.
Yük Miktarı: Akarsular, aşındırmasının önemli bölümünü taşıdığı malzemeleri yatağına çarparak yapar. Taşıdığı yük miktarı fazla olan akarsuların aşındırma gücü fazladır.
Akarsu Yatağının Direnci: Akarsu yatağı dirençli kayaçlardan oluşuyorsa zor, dirençsiz kayaçlardan oluşuyorsa kolay aşınır. Kimyasal ve fiziksel aşındırma dikey ve yatay yönde gelişir. Diğer bir deyişle akarsu aşındırması derine ve yana doğru olmaktadır. Akarsuların yukarı kesimlerinde eğim fazla olduğu için akarsular yataklarını derine daha çok aşındırır. Eğimin azaldığı akarsuların aşağı kesimlerinde, yana doğru aşındırma daha etkindir.
Akarsuların hedefi, yataklarını ağız seviyesine kadar aşındırmaktır. Bu seviyeye taban seviyesi ya da kaide seviyesi denir. En alt taban seviyesi O metredeki deniz seviyesidir. Akarsular yataklarını deniz seviyesinin altında aşındıramaz. Akarsular yataklarını derine doğru aşındırırken, zaman içinde ağzı ile kaynağı arasındaki seviye farkı azalır.
Akarsu yatağının yandan görüntüsü, büyük oranda taban seviyesine ulaşmış iç bükey bir görünüm alır. Akarsuların bu görünümüne denge profili denir. Denge profiline ulaşan akarsularda derine aşındırma sona erdiğinden, akarsu tüm gücünü yana aşındırmada kullanır. Böylelikle yamaçlar da aşınarak hafif dalgalı düzlükler oluşur. Denge profiline ulaşan bir akarsuyun, kaynağı ile ağız kısmı arasındaki yükselti farkı azaldığından; yatak eğimi, akış hızı ve hidroelektrik potansiyeli azalmıştır. Bu nedenle denge profiline ulaşan akarsular, rejimlerinin düzenli olması durumunda taşımacılığa elverişlidir.
